Üretken yapay zeka (İng: "generative AI") teknolojileri, şiir ve bilgisayar programları yazabiliyor ya da Hollywood filmlerinden fırlamış gibi görünen oyuncak ayı resimleri ve çizgi film karakterlerinin videolarını yaratabiliyor.

Şimdi ise yeni yapay zeka teknolojisi, DNA'nızı düzenleyebilecek mikroskobik biyolojik mekanizmalar için planlar üreterek bilim insanlarının hastalıklarla bugünkünden çok daha hassas ve hızlı bir şekilde mücadele edebilecekleri bir geleceğe işaret ediyor.

Üreme sağlığı, insan hayatının devamlılığını sağlayan temel bir biyolojik süreçtir ve bu süreçte çeşitli zorluklar meydana gelebilmektedir. Bu konuda karşılaşılan zorluklarınsa yapay rahim teknolojisi (İng: "artificial womb technology") gibi inovatif teknolojilerle aşılması planlanmaktadır. Yapay rahim teknolojisi; doğal üreme sürecini desteklemek, gebeliği taklit etmek veya infertilite sorunları yaşayan bireylere alternatif çözüm yolları sunabilmek amacıyla tasarlanmıştır. Ayrıca bu teknoloji, özellikle kritik olarak tehlike altındaki türlerin korunmasında ve popülasyonlarını artırmada da kullanılabilmektedir. Yapay rahim teknolojisi; embriyonun gelişimini destekleme, döllenmiş yumurtayı taşıma veya rahmin fonksiyonlarını geçici olarak yerine getirme gibi çeşitli görevleri beraberinde üstlenebilmektedir.

Bu makalede ektogenez, sentetik embriyolar, yapay rahim teknolojisi, bu teknolojinin uygulama alanları ve yapay rahim uygulamaları gibi konular ele alınacaktır.

Yellowstone Ulusal Parkı'nın altındaki süpervolkan bir kez daha patlarsa, ABD'nin binlerce kilometre ötesine kül püskürterek binalara zarar verebilir, ekinleri boğabilir ve enerji santrallerini kapatabilir. Bu, büyük bir felaket olur.

Ancak bu, hepimizin korkudan çıldırması gerektiği anlamına gelmiyor. Neyse ki böyle bir patlamanın gerçekleşme ihtimali oldukça düşük. Normal bir volkandan binlerce kat daha güçlü olan Yellowstone süpervolkanı, tarihte sadece üç kez gerçekten muazzam patlamalar yaşamıştır: İlki 2,1 milyon yıl önce, ikincisi 1,3 milyon yıl önce ve sonuncusu da 664.000 yıl önce meydana gelmiştir.

Radyokarbon tarihleme veya daha çok bilinen adıyla karbon-14 yöntemi, arkeolojik çalışmalarda en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Bu yöntem, elde edilen arkeolojik buluntunun ne kadar eski olduğunu hesaplamakta kullanılır. Şüphesiz bu amaçla kullanılan yöntemlerin de en meşhurudur. Bu yazıda bulucusu olan bilim insanına Nobel ödülü kazandıran bu yöntemin tarihçesine ve nasıl işlediğine göz atacağız.

Karbon elementi doğada 3 farklı formda bulunabilir: Karbon-12, karbon-13 ve karbon-14. Bu 3 farklı karbon izotopunun ortak özelliği, çekirdeklerindeki proton sayılarının eşit olmasıdır. Bu tanecikleri birbirinden ayıran ise çekirdeklerindeki nötron sayılarının farklı olmasıdır. Karbon-12 atomunun 6 tane, karbon-13 atomunun 7 tane ve karbon-14 atomunun 8 tane nötronu vardır. Nötron sayılarının farklı olması atomların kütlelerinin de farklı olmasına yol açar ve bu karbon atomları kütle numaralarına göre isimlendirilir. Örneğin karbon-12 atomunun kütle numarası 12 iken karbon-14 atomunun kütle numarası 14'tür.

Değerli okurlarımız, bu yazımızda sizlere FOTON-M3 projesinin tardigradlara odaklı üç misyonundan biri olan RoTaRad (Rotiferler, Tardigradlar ve Radyasyon) misyonundan bahsedilecektir. RoTaRad misyonu rotiferler ve tardigradlar üzerine gerçekleştirilmiş olmasına rağmen yazımızda sadece tardigradlar üzerindeki deneylere ve sonuçlara odaklanılmıştır. Uzay ortamındaki stres faktörlerinin tardigradlar üzerindeki etkilerini belirlemek adına oluşturulan diğer iki misyon olan TARDIS ve TARSE ile ilgili yazılarımıza linklere tıklayarak ulaşabilirsiniz.

Tardigradlar veya su ayıları, dünyadaki en zorlu hayvanlar olmaya adaydır. Bu metazoanlar, tüm dünyada derin deniz bölgeleri, gelgit bölgeleri, göller, nehirler, Himalaya dağları, tropiklerin yeşil yağmur ormanları, en kurak çöller ve Kuzey Kutbu'nun sert tundrası gibi çeşitli habitatlarda bulunabilmektedirler. Bununla birlikte, tüm tardigradlar aktif olabilmek için su filmine ihtiyaç duyar. Karasal habitatlarda, nemin fazla olduğu ortamlarda yetişen yosunlarda ve likenlerde bulunurlar. Çevresel strese maruz kaldığında bu yarı karasal tardigradlar kriptobiyoz adı verilen “askı” durumuna girebilirler. Kendilerini gözlemleme fırsatı bulduk. Yaşam Ağacı projemizdeki gözlem kaydımıza buradan ulaşabilirsiniz.

Turing Testi, İngiliz matematikçi ve mantıkçı Alan Turing tarafından 1950 yılında ilk kez kavramsallaştırılan yapay zeka alanındaki en ilgi çekici ve en çok tartışılan ölçütlerden biri olmaya devam etmektedir. İlk olarak Turing'in Computing Machinery and Intelligence adlı ufuk açıcı makalesinde ortaya atılan test, bir makinenin bir insanınkinden ayırt edilemeyen zeki davranışlar sergileyip sergileyemeyeceğini belirlemek için bir kriter önermektedir. Bu kriter, makinenin doğru yanıtlar üretme yeteneğine değil, daha ziyade insan-benzeri tepkiler üretme kapasitesine dayanmaktadır. Orijinal Turing Testi, bir sorgulayıcının hem bir makine hem de bir insanla, her ikisini de görmeden, doğal dilde onlarla konuşmasını içerir. Sorgulayıcı, konuştuklarından hangisinin makine hangisinin insan olduğunu tutarlı bir şekilde ayırt edemezse, o makinenin testi geçtiği kabul edilir.

Bu test sadece onlarca yıllık felsefi tartışmaları ve teknolojik yenilikleri teşvik etmekle kalmamış, aynı zamanda bilişsel bilim ve yapay zeka araştırmalarında temel bir kavram olarak hizmet etmiştir. Zihnin doğası, zeka ve makinelerde bilinç olasılığı hakkında derin sorular sorarak, etik sonuçları ve yapay zekanın insan bilişsel işlevlerini kopyalama veya aşma potansiyelini keşfetmek için bir çerçeve sağlamıştır. Dahası, Turing Testi, yapay zeka konusundaki kamu algısını ve bilimsel söylemi etkileyerek yapay sistemlerin yetenekleri ve geleceği hakkındaki tartışmalarda temel bir unsur haline gelmiştir.

Karbon nanotüpler hibritleşmiş karbon atomlarının altıgen düzenlenmesinden oluşan karbon allotroplarıdır.^[1][2] Silindirik tüplerle birleştirilirler ve tek bir grafen tabakası veya Van der Waals kovalent olmayan kuvvetler aracılığıyla bağlanan birden fazla grafen tabakasıyla oluşturulabilirler.^[3] Tek duvarlı karbon nanotüpler, 1-2 nm çapında yuvarlanmış bir grafen tabakasından oluşurken çok duvarlı karbon nanotüpler çapı 100 nm'ye kadar olan ikiden fazla yuvarlanmış grafen tabakasından oluşmaktadır.^[4]

Psikanaliz psikiyatri de hiçbir zaman temel teori paradigma düzeyine ulaşamadı aslında psikiyatrinin hiçbir zaman Kuhn’cu anlamında bir paradigması da olmadı, ama doğrusu bir aralar psikanalizin saygınlığı artmış psikiyatrların gözünde etkinliği egemenliği dünyanın hemen her yerinde hissedilir bir düzeye ulaşmıştır yani psikanaliz rakip görüş acısını destekler gibi yorumlanan önemli deneysel veriler karşısında yetersiz kalmıştır. Çünkü psikanaliz dediğimiz şey Freud’un tersine organik verilerle uzlaşmaya elverişli kavramsal aygıttan yoksun gibi durmaktadır.

Psikoanalitik kuramlar belirsiz kehanetlerde bulunmazlar, fakat onlar da test edilemez, yani yanlışlanamazlar. Burada aslında sosyal bilimlerin Popper’cı teori açısından bilim olup olmadığı tartışmasına girilebilir: Popper’ın teorisine göre bilimsellik ölçütü yanlışlanabilir olmaktır yani bilimsel varsayımlar veya teoriler yanlışlanabilir ölçüde olmak zorundadırlar. Bence burada yanlışlanabilirlik açısından en önemli sosyal bilim tarih bilimidir. Bir devletin kuruluşu X yılı olarak bilinirken bir anda başka bir belgenin -Rankeci anlayış- bulunmasıyla o Y yılına çevrilebilir ve yanlışlanabilir. Fakat sosyal bilimlerde bir teori yanlışlandığı takdirde bile o teori terk edilemeyebilir. Örnek olarak : Einstein Newton’un teorisini yanlışladı ve şu anda dünya Newton’un yanlışlandığını ve dolayısıyla bilimsel olduğunu algılayabiliyor. Peki bir sosyolojik teori için bu ne ölçüde geçerli olabilir? SSCB’nin yıkılması üzerine birçok sosyal düşünür sosyalizmin çöktüğünü ve ekonomi-politiğinin yıkıldığı üzerine kitaplar yayınladı fakat bunun karşısında Sovyetlerde çöken şeyin sosyalizm değil devlet kapitalizmi olduğunu savunanlarda oldu. Sosyal bilimler belki Popper’cı manada bilimsellik sıfatı kazanamıyor olabilir fakat burada kendi geliştirmek istediğim bir teori olan “ontolojik sosyal bilimler” adlı teoriyi birazcık açmak istiyorum: Benim düşünceme göre sosyal bilimler epistemolojinin doğuşuyla birlikte ortaya çıkmıştır, yani ilk insanların temsiller yaratması ve dille birlikte anlamlar aramaları sosyal antropolojini alanıdır veya insanların Tanrılar araması toplumun metafiziksel olarak boşluğunun doldurulmasının sonucudur. Kısaca sosyal bilimler aslında epistemolojik bir çıktıdır ve ilkel kökenlidir.

Eğer çoraplarınız çamaşır makinesinden karmakarışık çıktıysa onları nasıl düzenlersiniz? Daha düzenli bir dizi elde etmek için piramit misali yığılmış çorapları aynı hizada olacak şekilde sıralamak işinizi daha kolay bir hale getirecektir. Ancak, ne yazık ki, şimdi farklı şekillere sahip çorapların hepsi karıştı ve daha da kötüsü, nasıl yapacağınızı bildiğiniz tek şey x. çorabı y. sıraya koyarak sonuçta aynı şekle sahip olan çorapları yan yana getirmeye çalışmak.

Yapacağımız işlem kabataslak haliyle bir sıralama olacağından bunu permütasyon kullanarak yapabiliriz. Çoraplarımızı türüne göre 1,1,2,2,3,3,...,n,n olarak sıraladığımız takdirde 1,1,2,2,3,3,...,n,n sayılarını içeren ve P ile göstereceğimiz permütasyonumuzu, {1,1,2,2,3,3,...,n,n} sayılarını içeren bir liste olarak kabul edebiliriz. Örneğin 3,1,4,2,1,4,2,3 sayı dizisi {1,1,2,2,3,3,4,4} sayılarını içeren bir permütasyondur. Şimdi ise P permütasyonumuzu tanım kümesindeki her sıra numarasını çorap şekillerine verdiğimiz sayıları içeren görüntü kümesine götüren bir fonksiyon olarak hayal edelim. Dolayısıyla eğer permütasyonumuzu yukarıdaki özellere sahip P fonksiyonu olarak isimlendirirsek, P listesinin i konumundaki sayı için P(i) yazabiliriz. Örneğin eğer P listemiz 3,1,2,1,2,3 ise P(3)=2 olur.