NASA'nın Mars 2020 aracı, ya da yeni ismiyle Perseverance (Azim) Mars roverı, bir aksilik çıkmazsa bugün Mars'a iniş yapacak. Mars'ta ilk defa doğrudan yaşam arama amacıyla gönderilecek bu önemli görevin detaylarını gelin hep birlikte öğrenelim.

Öncelikle, isim konusunu netleştirelim: NASA'nın bu Mars görevinin ("misyonunun") adı MARS 2020. Bu misyon çerçevesinde gönderilecek olan aracın ("rover") ismi ise Perseverance. Aracın ismi, Virginia, Springfield'dan yedinci sınıf öğrencisi Alex Mather tarafından seçildi.

Satürn'ün en büyük uydusu Titan, özellikle Dünya'nınkine benzer şekilde nitrojenden oluşan ancak önemli konsantrasyonlarda metan ve etan içeren yoğun bir atmosfere sahip olan yapısı ile Güneş sistemimizin önemli uyduları arasındadır. Hidrokarbon açısından zengin bir yüzeyle birleşen bu atmosferik bileşim, Titan'ı bilimsel keşifler için önemli bir hedef hâline getirmektedir.

Titan'ın yoğun atmosferi, bu zamana kadar yüzeyinin çoğunun doğrudan gözlemlenmesini engellemiştir ve NASA'nın Cassini-Huygens gibi misyonlarını bu uydunun gizemlerini açığa çıkarmaya teşvik etmiştir. Bu görevler tarafından toplanan veriler sayesinde Titan'ın manzarası; denizler, göller, nehirler ve rüzgârın etkisiyle şekillenen geniş kum tepeleriyle karakterize edilen, hepsi aktif bir jeolojik ve hidrolojik sistemin göstergesi olan çeşitli arazileri ortaya çıkarmıştır.

Beynimizi çok kapsamlı ve gelişmiş bir bilgisayar olarak düşünmeye meyilliyizdir. Çünkü tıpkı bir bilgisayar gibi, etraftan gelen verileri toplar, belli bir merkezde işler ve genler ile çevrenin belirlediği bir altyapı çerçevesinde bu uyaranlara uygun bir cevap üretir. Örneğin ateşe dokunmaktan uzak durur, yemek arar, üremeye çalışır, su peşinde gideriz. Bu yaklaşım öyle yaygındır ki, New Scientist dergisinin 18 Ekim 2018 tarihli bir yazısının başlığı şöyle der: "Beyniniz, 100 milyar mini-bilgisayarın bir arada çalışması gibidir!"

Buna karşılık bazı psikolog ve sinirbilimciler (ve kimi zaman bilgisayar bilimciler de), beynimizin bir bilgisayar olamayacağını, bunun aşırı basite indirgenmiş ve düpedüz yanıltıcı bir metafor olduğunu söylemekte. Bu yazının okurlarının, beynin bilgisayar metaforuna alışık olduğunu tahmin ettiğimizden, tersten başlayalım ve beynin neden bir bilgisayar olmadığı iddiasını anlamak için, Kaliforniya'daki Amerikan Davranışsal Araştırma ve Teknoloji Enstitüsü'nden psikolog Dr. Robert Epstein'in şu sözlerine kulak verelim (makalesinin tamamına Türkçe olarak buradan erişebilirsiniz):

Birçok virüs, yüksek sıcaklıklardan hoşlanmaz; normalde aktif oldukları sıcaklıkların üzerindeki ortamlarda virüsler aktivasyonlarını yitirirler ve dağılırlar. Soğuk algınlığından çocuk felcine kadar birçok hastalığa neden olan enterovirüsler de farklı değil: Sıcaklık, Güneş ışınları ve hatta diğer mikropların varlığında aktivitelerini yitirebilirler.

Ancak iklim değişikliği ile evrim güçlerini birleştirince, işler değişebilir. Environmental Science & Technology dergisinde yayınlanan bir makaleye göre, küresel ısınma nedeniyle enterovirüsler sıcaklığa daha dirençli hale geliyorlar.^[1] Sadece sıcaklığa da değil; klor gibi dezenfektanlara karşı hızla direnç kazanıyorlar!

Evrim, türlerin sadece dış görünüşlerini belirleyen bir biyolojik süreç değildir. Bu doğa yasası, türlerin tercihlerini, eğilimlerini ve karar mekanizmalarını da belirleyen bir süreçtir. Elbette bir canlının her özelliği %100 genlere bağlı olarak belirlenmez. Özellikle sosyal yapısı olan canlılarda içerisine doğulan kültür, bu kültürün yapısı, ebeveynlerin yavrulara olan (olumlu veya olumsuz) katkıları, bireylerin kendi başlarından geçenler (yaşam hikayeleri) ve daha nice öngörülemez, evrim tarafından şekillendirilemez, kaotik bir biçimde etki eden unsurlar bir canlı soy hattının gidişatına etki eder. Ancak bireyler bazında değil de toplumun geneli bazında çalışılacak olursa ve bir tür için var olan ancak değişime de açık olan "normlar" incelenecek olursa, bazı tercihlerimizin o kadar da öznel olmadığı, türün belli seçeneklere diğerlerine göre daha yatkın olduğu görülür. Bu ortak tercihler elbette bir türün tüm bireylerini tanımlamaya yetmez; ancak yine de bize türün evrimsel geçmişi hakkında çok kıymetli bilgiler sunarlar. 

Unutulmaması gereken en kritik nokta, evrimsel psikolojinin ayıklamaya çalıştığı bu ortak tercih eğilimlerinin bizim biyolojik evrimimizle ilgili olduğudur. Ancak türümüz, artık sadece biyolojisiyle tanımlanamayacak bir türdür. Çünkü biyolojik evrim, kültürel evrimin hiçbir türde görülmediği kadar karmaşık ve güçlü bir şekilde insan organizmasını şekillendirmesini tetiklemiş ve mümkün kılmıştır. Dolayısıyla kültürümüz de tercihleri doğrudan etkilemekte, şekillendirmekte, hatta yeri geldiğinde biyolojik evrimimizle zıt düşecek noktalara taşıyabilmektedir. Bunlar da psikologlar, zoologlar, antropologlar ve etologlar tarafından incelenmektedir. Önemli olan bu iki sahanın verilerini birleştirerek varlığımızı ve nasıl evrimleştiğimizi, günümüzde nasıl kararlar aldığımızı ve bu kararlarımızda biyolojimiz ile kültürümüzün ne kadar rol oynadığını anlayabilmektir. Bu açıdan, iki tür evrimimizin de anlaşılmasının muazzam önemli olduğu kanaatindeyiz.

Bir önceki yazımızdan hatırlayabileceğiniz gibi, artık uyum başarısının ne olduğunu, evrimi neden etkilediğini ve bir popülasyondaki ortalama uyum başarısının ne anlama geldiğini biliyoruz. Bu yazımızda da bu konu üzerinden giderek çeşitli popülasyonları, farklı genotip dağılımlarına göre analiz etmeyi öğreneceğiz. Böylece farklı seçilim baskıları altında, farklı genotiplerin ne yönlere doğru evrimleşebileceğini tahmin etmeyi ve hesaplamayı öğrenmiş olacağız. Ancak başlamadan önce, ortalama uyum başarısının nasıl hesaplandığını hatırlayalım ve bunun matematiksel anlamını bir örnek üzerinden görelim. Hatırlayacak olursanız ortalama uyum başarısını şöyle hesaplıyorduk:

Hatırlayacağınız gibi burada F harfiyle belirtilenler genotip frekanslarını (örneğin AA genotipinin popülasyon içerisinde bulunma sıklığını), omega (ω) işaretiyle gösterilenlerse, o genotipin çevreye uyum başarısını ifade etmektedir. Dolayısıyla her bir genotipin uyum başarısını, o genotipin bulunma sıklığı ile çarparak sonuçları topladığımızda, popülasyonun ortalama uyum başarısını elde etmiş oluruz. Bu tıpkı şu soruyu çözmeye benzer: 

Eski çağlardan bu yana belirli dönemlerde hastalıklar toplumları etkisi altına almış, toplumların işleyişine gerek sosyal gerekse ekonomik yönden etki etmiştir. Modern tıp öncesi dönemde bulaşıcı hastalıklar gibi önemli bir sorunumuz varken, modern tıp sonrası dönemde, yaşam süresinin uzamasının da etkisi ile bulaşıcı olmayan hastalıklar (BOH) olarak da adlandırılan kanser, kalp hastalıkları, şeker hastalığı (diyabet) ve solunum sistemi hastalıkları gibi kronik hastalıklar adeta bir baş belası haline gelmiştir.

Aşağıda sonuçlarını görebileceğiniz ve 2008 yılında The New England Journal of Medicine dergisinde yayımlanan bir makaleye göre ölümlerin %60'ından fazlası bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanmaktadır. 2016 yılına ait Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization, WHO) verilerine göre tüm dünyadaki 59.6 milyon ölümün 40.5 milyonu ya da %71'i bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanmaktadır. Yani bulaşıcı hastalıklarla savaşımızı kazanmayı sürdürdükçe, bulaşıcı olmayan hastalıkların insan ölümlerindeki göreli payı büyümektedir.

Canlılar doğaları gereği rekabetçidir; fakat işbirliği de yaygındır. Genler, genomlarda işbirliği yaparlar; hücreler, dokularda işbirliği yaparlar; bireyler, toplumlarda işbirliği yaparlar. İçlerinde toplu eylemin bireyler arasındaki işbirliğinden doğduğu hayvan toplumları yüksek düzeyde toplumsal karmaşıklık sergilerler. Bu gibi toplumlar yalnızca böcekler, memeliler ve kuşlar arasında yaygın olmayıp amip gibi basit türlerde bile görülürler (Görsel 1).

Hayvan toplumları yapı bakımından üreme yetisine sahip tek bir dişinin yüzlerce, binlerce, hatta milyonlarca kısır işçi tarafından desteklendiği tümtoplumsal (ösosyal) böcek kolonilerinden bir veya daha çok üreyen birey ile az sayıda üremeyen bireyden oluşan ve işbirliği yaparak üreyen omurgalı topluluklarına kadar değişiklik gösterirler. Toplu halde yaşayan türlerin çeşitliliği göz önüne alındığında neden bazı türler karmaşık toplumlar oluşturur da onlarla yakın akraba olan diğer türler oluşturmazlar? Bu toplumlar içinde neden bazı bireyler üremeye yatkınken diğerleri kendi üreme çabalarını erteleyip başkalarının yavrularını yetiştirmeye yardımcı olurlar? Bu ve başka soruların yanıtlarını belirlemek, toplulukların nasıl ve neden oluştuklarını ve topluluklar içerisinde bireylerin davranışsal rollerinin nasıl belirlendiğini düşünmeyi gerektirir. 

Biliyor olabileceğiniz gibi insan ve şempanze arası benzerlik ortalama %98.77'dir.^[1] Evrim karşıtlarının sürekli bu orana itiraz ettiğine denk gelmiş olabilirsiniz. Kimisi bu oranın eksik bir hesaplama ile ortaya koyulduğundan yakınır, kimisi başka hesaplamalarda %95, %85 gibi farklı oranlar çıktığından yakınır. Bunun temel sebebi onlara göre şempanze ile benzerlik %85 iken, bizimle çok daha farklı olarak gördüğümüz bir türün %90 olmasının "evrimin saçma bir teori" olduğunu göstermesidir.

Benzerliği ölçmenin birçok farklı yolu olduğundan farklı yöntemler farklı sonuçlar verecektir. Evrim karşıtları, bu farklı yöntemleri aynıymış gibi sunabilmektedir. Örneğin bir grup araştırmacı belirli bir proteine yönelik benzerliği kıyaslarken başka bir grup başka bir proteini, hatta tüm genomu bile kıyaslıyor olabilir.^[2] Evrim karşıtları, örneğin şempanze ile benzerlik %85 olduğu söylenen bir çalışmada fare ile benzerlik %90 mı çıkmış, yoksa bunlar tamamen farklı çalışmalar mı, söylememektedir.