Günümüzden 420 ila 350 milyon yıl kadar önce, henüz bitkiler evrimsel süreç içerisinde birer "çocuk" iken ve en uzun bitkiler bile birkaç metre uzunluktayken, dev koniler halinde mantarlar yerden fışkırıyordu. National Geographic, 2007 tarihindeki bir yayınında, ne olduğunu tam olarak keşfedemedikleri türün fosili için şunları söylüyordu:

Suudi Arabistan'dan yeni çıkarılan bir fosil sayesinde bu devasa ve gizemli türün ne olduğu anlaşıldı: bir mantar. En azından öyle düşünüyoruz...

Elbette evrimsel biyoloji söz konusu olduğunda, soruların ucunun Tanrı inancına ve dinlere gelmemesi oldukça zor. Doğadaki evrim yasasının her ne kadar kütleçekimi yasasından veya kimyasal maddelerin tepkime dinamiklerini belirleyen yasalardan hiçbir farkı olmasa da ve her ne kadar Evrim Ağacı olarak biz, bugüne kadar bütün konuları bilimsel bir çerçeveden ele alıp, şahsi inançlara yönelik yorumlardan kaçınmış olsak da, ister istemez okurlarımız bizim halk arasında yaygın olarak Tanrı inancını bilimsel olarak nasıl izah edebileceğimizi, tanrıların, dinlerin ve bu inançların spesifik argümanlarının gerçeklik payı olup olmadığını ve Tanrı/din kavramını var oluşun neresine yerleştirmemiz gerektiğini soruyorlar.

Ne yazık ki bu soruların hepsinin cevabını veremeyiz; çünkü... Bilmiyoruz. Hatta halk arasında yoğun bir kamplaşma olsa da ve tutkuyla savunulan argümanlar/iddialar aksi yönde bir izlenim verse de, tarafların hiçbirinin yukarıdaki soruların nihai ve gerçek yanıtlarını bilmediğini de rahatlıkla iddia edebiliriz. Dolayısıyla biz, bu konuda bilimsel olarak sonlandırılmamış bir tartışmayı Evrim Ağacı olarak sonlandırma iddiasında olamayız - bugüne kadar hiç olmadık da. Ancak şunu yapabiliriz: İnsanı ve Evren'i tamamen doğal bir varlık olarak gören bilimin, "Eğer Evren bir süperbilinç tarafından var edilmediyse ve insan da dahil her şey doğal süreçlerle var olduysa, insanlar arasında görülen dini inançları ve Tanrı kavramlarını bilimsel ve doğal olarak nasıl izah edebiliriz?" sorusuna verdiği yanıtları size aktarabiliriz. Bu yazıda da yapacağımız bu olacak.

Diyelim ki bir akşam vakti işten veya okuldan evinize dönüyorsunuz, ve köşeyi döndünüz... Siz köşeyi döner dönmez karşınızda tasması olmayan, kocaman, hırlayan ve size doğru koşan bir köpek görüyorsunuz... O an ne hissederdiniz? Kanınızın bacaklarınızdan çekildiğini, sesleri ve görüntüleri daha net algıladığınızı, kalbinizin giderek hızlandığını ve bedeninizde normalden daha fazla bir enerji olduğunu fark edersiniz, yani korkuyu iliklerinize kadar hissedersiniz.

Bütün bunları sağlayan şey vücudunuzun tehlike karşısında beyninizin hipotalamus bölgesinde aktif edilen acil durum sistemidir. Bu sistem devreye sokulduğunda vücudunuz savaş veya kaç tepkisi denilen bir tepkiyi oluşturmak, eğer mümkünse tehlikeyle savaşmak veya olabildiğince hızlı bir şekilde oradan kaçmak için bazı süreçlere girer: adrenalin, nöradrenalin ve kortizol gibi stres hormonları salgılanır, kalp atışları hızlanır, kan basıncı ve solunum artar, karaciğer daha fazla şeker üretmeye başlar; sindirim, üreme ve bağışıklık sistemi faaliyetleri yavaşlatılıp enerjinin çoğu beyne ve kaslara iletilir...^[1] O an başınızı daha sıcak hissetmeniz beyne giden kan miktarının artmasından kaynaklanır.

Polimeraz zincir reaksiyonu (PCR), laboratuvar ortamında bir tüpün içinde belirli bir DNA parçasının DNA polimeraz enzimi ile çoğaltılması işlemine denilmektedir. Bu işlemde DNA miktarı milyon katlarına kadar arttırılabilmektedir.

PCR, 1985’te ABD’de bulunan Cetus Şirketinde çalışan Henry A. Erlich, Randall K. Saiki ve Kary Mullis tarafından DNA klonlanmasının daha az zahmetli ve kısa sürmesi için geliştirilmiştir. K. Mullis bu buluştan dolayı 1993’te Nobel Kimya Ödülü’nü kazanmıştır.

Görelilik ve evrensellik konseptleri, bilimde ve felsefede neredeyse her konuda karşımıza çıkıyor. Antik Yunan'ın ünlü filozoflarından Protagoras ve Platon'un metafizik anlayışlarındaki tartışmadan, aydınlanma filozofları Kant ve Nietzsche'nin etik görüşlerine ve buna ek olarak evrene bakış açımızı tamamen değiştiren iki büyük fizikçi Newton ve Einstein'ın evren hakkındaki teorilerine kadar birçok yerde görelilik ve evrensellik ayrımına gidiyoruz. Evrene, bilgi hakkındaki düşüncelerimize, ahlak kurallarımıza farklı şekilde bakmamızı sağlayan bu konsept ikilemi; dil hakkındaki bilimsel ve felsefi tartışmalarda da karşımıza çıkıyor.

Bu yazıda ise dil ile ilgili görelilikçi ve evrenselci iki farklı teoriyi inceleyerek "Kullandığımız diller mi düşüncelerimizi etkiliyor, yoksa düşüncelerimiz mi dilimizi etkiliyor?" sorusuna yanıt arayacağız. İlk olarak şunu söylemeliyiz ki sorduğumuz sorudaki düşünce kelimesini kullanırken yalnızca tek bir zihinsel süreci kastetmiyoruz. Daha kapsayıcı bir şekilde bilişsel yeteneklerimizi ve hayata karşı bakış açımızı, kısacası zihnimizi "düşünce" kelimesiyle ifade ediyoruz. Birbiri içine bu kadar geçmiş olan dil ve düşünce fenomenlerinden hangisinin diğerini etkilediğini kesin olarak bilmek oldukça zor olsa da birazdan açıklayacağımız teoriler belirli açılardan bu belirsizliğe bir açıklama sunuyor.

Bu yazımızda kaotik sistemlere örnek vermeye devam edeceğiz. Önceki yazımızda fiziksel bir örnek olan elektronik sistemlerde kaosu incelemiştik. Şimdi ise başka bir disiplin olan biyolojiden, kaotik davranış sergileyen, bir canlı grubuna ait popülasyondaki büyümede meydana gelen kaotikliği ele alacağız.

Biyolojik sistemlerde kaotikliği ilk defa inceleyen, biyolog R. M. May’dir. Kendisi 1970’lerin ortasında kompleks/ karmaşık davranış sergileyen biyolojik sistemlerin matematiksel bir modelini oluşturmuştur. Popülasyondaki canlıların sayısını zamana göre değişimini incelemiş ve 1976 yılında bunu bir makale olarak Nature dergisinde yayınlamıştır. Bu olay, aslında kaotik sistemlerin ilgiyi çekmeye başladığı bir dönüm noktasıdır. Çünkü basit ve karmaşık denklemlere sahip olmayan sistemlerde de hatta canlı maddelerde de kaotikliğin olabileceği ortaya konulmuştur.

Bilim iletişiminin ve bilim felsefesinin en önemli konularından birisi, bilimsel argümanların seviye ve niteliğini doğru bir şekilde belirleyebilmektir. Burada karşımıza kanun, yasa, olgu, ilke, prensip, gözlem, kanıt, bulgu, veri, hipotez, teori gibi çok sayıda terim çıkmaktadır ve bunların hiçbiri, keskin sınırlarla tanımlanmamış olduğu için, ne anlamlara geldikleri net bir şekilde bilinememektedir. Buna ek olarak, bilim camiasında bir sözcüğün kullanılma biçimiyle, halk arasında bir sözcüğün kullanılma biçimi köklü bir şekilde farklı olabilmektedir (göreceğimiz gibi, kimi durumda zıt anlamlı bile olabilmektedir!). Bunun üstüne bir de, bilimi çarpıtma yoluyla kazanç sağlamayı hedefleyen kötü niyetli tarafların yaydıkları yalanlar da eklenince, halkın bilimsel bilginin nasıl organize edildiğini anlaması iyice zorlaşmaktadır.

Elbette, işin bir de coğrafi problemleri mevcuttur: Eğitim sistemlerinin modern bilim terminolojisini yakından takip etmemesi ve modern çağın geri kalmasından ötürü, aynı eğitim sisteminden geçen kişiler tamamen hatalı yargılara varabilirler. Bunlara bir örnek, ülkemizde uzun süreler öğretilen "Hipotezler kanıtlanınca teori olurlar, teoriler daha da çok kanıtlanıp kabul görünce kanun olurlar." şeklindeki tamamen hatalı bilimsel yaklaşımdır.

Murat Dalkılıç’ın 2019 ‘da piyasaya sürdüğü “Müjgan” adlı şarkı o dönemdeki sevgilisi için bestelemiş olduğu bir çalışma olarak anılmaktadır. Ancak Dalkılıç, her ne kadar bu şarkının ilham kaynağının sevgilisi olduğunu ifade etse de, bu şarkıda dinleyenlerin kendinden bir şeyler bulabilmesini hedeflediğini belirtir. Bu yüzden bu şarkı aslında -Dalkılıç’ın ifadesiyle- “herkesin sevgilisi dünyanın en güzel sevgilisi” önermesi üzerine kuruludur. Ancak bu en güzel olma hali şarkıda kullanılan rekabetçi ve ilahlaştırıcı dil üzerinden ifade edilmektedir. Bu tip bir dil kullanımı ise günümüzde yaygın olan ve psikoloji yazınında nevrotik olarak anılan bol gelgitler içeren ve uçlarda yaşanan sorunlu bir ilişki biçimini işaret etmektedir.

Şöyle ki; öncelikle nevrotik sevgide taraflar bir bulma hali içinde değil bir kaybolma hali içerisindedirler ve bu hal ilişki öncesinde ve ilişki boyunca da kendini sürekli korur. Bu anlamda aslında ilişki tarafların sığınağı olarak görev yapar. Su sığınakta da sevgililer kendilerinde eksik gördüklerini birbiriyle örtbas etmeye çalışırlar. Mesela ilgi açlığını çeken taraf karşı taraftan ilgi talep ederken, ilgi gösteren de güçsüzlüğünü perdeleyebilmek adına karşılığında itaat talep edebilir. Bu karşılıklı al-gülüm ver-gülüm ve tencere-kapak ilişkisinin teminatı da taparcasına sevme halidir. Bir başka değişle bu tip bir ilişkide rol sabitlemek ve bir role rıza üretmek için taparcasına sevmek gerekir. Bu yüzden de ilişki, taraflar tarafından idealleştirilerek hem biricik kılınmakta hem de mutluluğun zirvesi olarak nitelendirilmektedir. Halbuki ne biriciktir ne de mutluluğun zirvesindedir. Tam tersi, sığ ve nefret doludur. Bu hakikat ile taraflar ya ilişki gelgitlerinde yadsımayla geçiştirilebilecek bir temas ile ya da ilişki sonunda yoğun bir yas sürecinde yüzleşir. Bu anlar dışında hakikat ilişkinin ilahi süslemeleriyle yaratılan reklam görüntüsünün arkasında bir yerde hep pusuda bekler. Ayrıca bu tip bir ilişki, her ne kadar, sevgi umuduyla başlasa da, adım adım güçlü ve içten bağlılıktan uzak bağımlı ve tutsak bir ilişki biçimine dönüşür. Bu ilişkinin tutsaklık derecesini belirleyense, tarafların içindeki ruhsal boşluğun genişliği ile doğru orantılıdır. Ancak tutsaklığın derecesi ne olursa olsun, ilişki boyunca taraflar bir sevgi yanılsaması içinde ilişkinin içinde bir sığıntıya dönüşürler. Bu yüzden putlaştırma, bir başka değişle, bu tip bir ilişkinin kırılganlığına karşı dayanım arttırıcı olarak katkıda bulunur. Ancak kısa bir süreliğine.