Hayvanların ölüme nasıl tepki verdikleri uzun bir süredir insanların ilgisini çekmektedir.^[9] Ancak bu konudaki sistematik çalışmalar oldukça yenidir; öyle ki, bu alandaki bilimsel sahaların tanımlanması bile sadece birkaç sene öncesine dayanmaktadır.^[10] Buna rağmen, özellikle de yas tutma, matem tutma, keder sergileme gibi davranışlar, hayvan davranış bilimcilerin (etologların) giderek yükselen ilgi alanları arasında bulunmaktadır.^[11]

Bu yazımızda, hayvanların ölüm sonrasında sergiledikleri bazı tepkilerden yola çıkarak, bilimsel araştırmaların bu konuda neler söylediğine bakış atacağız. Bunu yapmadan önce, bazı kavramları netleştirmekte fayda görüyoruz:

Toplumsal eşitsizliğin tarihi engindir. Zenginler ve fakirler, kadınlar ve erkekler, siyasetçiler ve yönetilenler... İnsan doğası kusursuz olmadığı için, insanların inşa ettikleri sistemler de kusursuz olamamaktadır. Buna rağmen, atalarımız her gün bir yandan av olmadıklarından emin olup, bir yandan avcılık ve toplayıcılık ile karınlarını doyurmak zorunda kalırken, günümüzde köşebaşındaki marketten karnımızı doyuruyoruz. Toplumsal buhranın sebep olduğu beklenmedik bir cinayete kurban gitme olasılığımız da ziyadesiyle düşük. Demek ki biyolojik tarihimizden gelen sorunların üstesinden istediğimizde gelebiliyoruz. Çözümlerimiz de inşa ettiğimiz sistemlerin kendisi kadar kusursuz olamıyor; ancak kabul edilebilir düzeyde çözümler üretebiliyoruz. İş kadın-erkek eşitliğine geldiğinde bunu neden hala yapamadık? Ve bu yönde atılan adımlar neden güçlü bir ayak direyiş ile karşılanıyor?

Bunun elbette birçok nedeni var. Kimisi feministler tarafından verilen mesajları isabetsiz buluyor. Kimisi ortada herhangi bir eşitsizlik problemi olmadığı kanaatinde... Kimisi, yöntemin feministlerinkinden farklı olması gerektiğini düşünüyor. Kimisi tamamen alakasız ve yanlış konulara odaklanıldığı düşüncesinde... Ancak bu ve bunun gibi düşünen gruplar azınlıkta. Geri kalan herkes kadın-erkek eşitsizliğinin kabul edilemez ama çözülebilir bir problem olduğunda hemfikir. İşte bu büyük kitlenin problemi ise susmak... Uğraşmak istemiyorlar, tartışmalara girmek istemiyorlar, konu hakkında bilgisiz olduklarını düşünüyorlar, toplumda daha büyük problemler olduğuna kanaat getirmiş durumdalar... Dolayısıyla susuyorlar. Bu da, özellikle de internetin gericiliği ve popüler fikirlerin yerilmesini ön plana çıkaran yorum/beğeni sistemleri ve algoritmaları ışığında, azınlığın sesinin, bir gürültü olarak da olsa, çoğunluğun sessizliğinin yerini almasına neden oluyor.

20. yüzyıl bilimin yüzyılıydı. Bu yüzyılda bilim, insan toplumuna entegre olarak ilerliyor ve gelişiyordu. Albert Einstein’ın bu yüzyılda zihnini gelişime açması, bilimsel olguların derinlerini incelemesini ve merakı olan fiziğin bütün tanım, postulat ve teorilerinin temellerini sorgulamasının zorunlu olduğunu gösterdi. Bilgi neydi? Bilgiye erişim imkanı neydi ve fizik bilimi ne kadar doğanın gerçekliği üzerineydi? Tüm bu sorular Albert Einstein’ın büyük atılımı için temel bir bilim ve bilgi felsefesi merakının doğmasına sebep oldu. Albert Einstein’ın felsefe öncülleri oldukça basitti:

Bu üç basit felsefi argüman, Isaac Newton Klasik Fiziğine vurulan büyük darbenin öncülleriydi. Isaac Newton dönemine göre oldukça tutarlı ve güçlü bir bilimsel alan oluşturmuştu. 1686 tarihinde yayınlanan kitabı Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri), klasik mekaniğin temelini atmıştır ve tarihin en önemli bilimsel kitaplarından biri olmuştur. Bu kitabın bilimsel önemi dışında altında yatan felsefi sunuşu da görmek oldukça kolaydır:^[1]

Yapay nöral ağlar, finanstan insan kaynaklarına ve sağlık hizmetlerine kadar oldukça geniş bir uygulama skalasında kullanılan geniş dil modelleri de dahil olmak üzere, yapay zekâ alanındaki atılımlara güç veriyor. Ancak bu ağlar aynı zamanda, mühendislerin ve bilim insanlarının iç işleyişini anlamakta zorlandıkları birer kara kutu olmaya da devam ediyor. Fakat işler değişiyor, Kaliforniya San Diego Üniversitesi'nden veri ve bilgisayar bilimcileri önderliğinde bir ekip, yapay nöral ağların aslında nasıl öğrendiğini adeta gözler önüne serdi.

Araştırmacılar, istatiksel analizde kullanılan bir formülün, ChatGPT'nin öncüsü olan GPT-2 gibi yapay nöral ağların verilerdeki ilişkili kalıpları nasıl öğrendiği hakkında basitleştirilmiş bir matematiksel açıklama sağladığını keşfettiler. Bu formül aynı zamanda yapay nöral ağların tahminde bulunmak için söz konusu ilişkili kalıpları nasıl kullandığını da açıklıyor. UC San Diego Bilgisayar Bilimleri ve Mühendisliği bölümünde doktora öğrencisi olan ve çalışmanın eş-başyazarı olan Daniel Beaglehole, durumu şöyle açıklıyor:

Kıbrıs, son yıllarda Akdeniz ekosistemini tehdit eden, insanlara hayati anlamda olmasa da ekonomik anlamda ciddi bir tehlike oluşturan aslan balıklarının çoğalmasından sonra, ilk defa organize bir av başlattı. Deniz biyoloğu Prof. Jason Hall-Spencer, adanın güney kıyısında "Aslan Balıklarını Ortadan Kaldırma Derbisi"nin açılışındaki 40 dakikalık arada, bu egzotik balıklardan 16 tanesini zıpkınladıktan sonra şöyle dedi:

Plymouth Üniversitesi'nden Hall-Spencer, süs balık türlerini bölgedeki biyoçeşitliliğe engel olabilecek tek ve en büyük tehdit olarak görüyor. Doğal yaşam alanının yok edilme ve türlerin neslinin tükenmesi riskini vurgulayarak, şöyle diyor:

Eşsiz ve gizemli görünümleriyle yıldız haritaları, geceleri gökyüzü hakkında bildiklerimizi ve gördüklerimizi yansıtmaya çalışır. Yıldız haritalarının biçimleri, yüzyıllar öncesinin özenle dekore edilmiş haritalardan, günümüzün bilgisayarlarınca üretilen son derece net grafiklere kadar zaman içinde oldukça gelişti.

Bir dergi, gazete veya müzeden alınan aylık bir yıldız haritası, gökyüzünde göründükleri şekilde düzenlenmiş yıldızları temsil eden noktaların dağılımlarının gösterildiği, dairesel bir alan şekline sahiptir. Haritanın merkezi, doğrudan tepedeki yıldızları gösterir. Dış kenar; kuzey, güney, doğu ve batı yönleriyle etiketlenmiş ufku temsil eder.

İnsanlarda, (Jacobson organı) olarak da bilinen vomeronazal organ (VNO), nazal septumun ön-alt üçlüsünde yer alan aksesuar bir koku alma organıdır. Her ikisi de zengin bir damar ve glandüler ağ ile beslenen, öne doğru açılan bir kanala sahip kör bir keseden oluşur. Organ, hem terminal kranyal sinir yoluyla feromonların alınmasında afferent nöronlar olarak işlev gören hem de gonadotropin salgılayan hormon üreten özel koku alma duyusu hücreleri veya esteziyositler içermektedir.

Ana koku mukozasından ayrılan yardımcı kemoreseptör organdır. Nazal septumun tabanında vomer ve burun kemiklerine yakın bir yerde bulunur. Jacobson organı olarak da bilinen vomeronazal organ (VNO), sosyal ve/veya üreme davranışıyla ilgili kimyasal uyaranların algılanmasına aracılık eden eşleştirilmiş bir kemosensör organdır. Kimyasal sinyalleri (Feromonlar gibi) MERKEZİ SİNİR SİSTEMİNE ileterek üreme ve sosyal davranışları etkiler. İnsanlarda vomeronazal kanal dışındaki yapıların çoğu doğumdan sonra gerileme gösterir.